«پماد زینک اکساید» پاسخی است که شما در بسیاری از مواقع هنگام پرسش در مورد یک محصول مناسب برای ترمیم سوختگی، درمان زخم و جای زخم، درمان آکنه و موارد مشابه می‌شنوید. شاید تعجب کنید اگر بدانید که استفاده از این ماده، مختص سال‌های اخیر نیست و استفاده از آن برای کمک به بهبود انواع زخم و سوختگی‌ها به بیش از 2000 سال پیش برمی‌گردد. البته امروزه، مصارف زینک اکساید گسترش زیادی یافته است، با این حال، بررسی تاریخچه این ماده شگفتانگیز نشان می‌دهد که خود ماده معدنی زینک (روی) برای اولین‌بار حدود 500 سال قبل از میلاد در نسخه‌های دارویی هند باستان در یک مرهم طبیعی ترمیم‌کننده، استفاده شده است.
زینک اکساید امروزه ماده موثره بسیاری از کرم‌های سوختگی پای نوزادان، لوسیون‌های کالامین، ضد آفتاب‌های معدنی، مکمل‌های ویتامین و داروهای درمان آکنه است که به طور وسیعی توسط پزشکان تجویز شده و همچنین در داروخانه‌ها بدون نسخه به فروش می‌رسد. با وجود این توضیحات، سؤالی که پیش می‌آید این است که چه چیزی باعث شده این ماده تا این حد پرکاربرد باشد؟ مهم‌ترین خاصیت آن کدام است و بیشترین مصرف آن در چه مواردی است؟ در ادامه مقاله به این نکات خواهیم پرداخت.
زینک اکساید چیست؟
همان‌طور که مشخص است، زینک اکساید از زینک ساخته می‌شود. زینک یا روی، نوعی عنصر فلزی است که در طبیعت یافت می‌شود و امروزه در بسیاری از محصولات الکترونیکی، شیمیایی و خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند سایر عناصر فلزی از جمله آهن یا الکترولیت‌هایی مانند منیزیم، زینک یا روی نیز می‌تواند حامل مقادیر مشخصی بار الکتریکی باشد که در فرآیندهای بدن انسان به آن مزایای ویژه‌ای می‌بخشد. زینک فواید منحصربه‌فردی برای بخش‌های مختلف بدن از جمله سیستم ایمنی، دستگاه گوارش، مغز و پوست دارد. این ماده در سلول‌های پوستی به عنوان یک واحد ساختمانی برای ساخت پروتئین، تولید آنزیم و فرآیندهای سوخت و ساز بدن استفاده می‌شود.
در حالی که زینک به‌تنهایی در طبیعت یافت می‌شود، زینک اکساید به‌طور طبیعی وجود ندارد. در واقع این ماده طی یک واکنش شیمیایی و با ترکیب شدن زینک با مولکول‌های اکسیژن در اثر حرارت تشکیل می‌شود. این دو عنصر پس از تبخیر، متراکم شده و به صورت پودری درمی‌آیند که دانه‌های آن ریز، سفید و کریستالی است.
دانه‌های زینک اکساید با قرارگیری روی خارجی‌ترین لایه سطح پوست، یک لایه محافظتی برای آن ایجاد می‌کنند. در دهه‌های اخیر پیشرفت‌هایی در زمینه ابعاد ذرات زینک اکساید منجر به رونق گسترده‌ای در کرم‌ها و ضدآفتابهای حاوی این ماده شده است. شروع این پیشرفت‌ها در سال 2008 بود؛ زمانی که محققان موفق به تولید ذرات زینک اکساید در اندازه نانو شدند که منجر به انقلابی در صنعت تولید محصولات مراقبت از پوست به خصوص ضد آفتاب شد.
فرمول پیشرفته این ماده می‌تواند بدون باقی گذاشتن یک لایه ضخیم و سفید روی پوست، در محافظت از پوست بسیار قوی عمل کند. با این ویژگی جدید، این ماده توانست به سرعت جایگاه خود را برای طیف گسترده‌تری از مردم در میان ترکیبات موجود در محصولات ضدآفتاب طبیعی پیدا کند. اگرچه توجه به این نکته حائز اهمیت است که ایمنی این نانو ذرات برای انسان هنوز به صورت قطعی اثبات نشده است.
فواید زینک اکساید و نحوه عملکرد آن
از جمله مصارف و فواید زینک اکساید می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- کمک به کاهش التهاب ناشی از بثورات پوستی، آلرژی یا تحریکات پوستی (از جمله ادرار سوختگی نوزادان)
- پیشگیری از آفتاب‌سوختگی و محافظت از پوست در برابر پرتوهای آسیب‌رسان خورشید (به‌ویژه در پوست‌های حساس به نور)
- محافظت از پوست در برابر تمام طیف مضر پرتوهای فرابنفش (می‌توان گفت زینک اکساید تنها ترکیبی است که در کرم‌های ضد آفتاب طیف گسترده، علاوه بر پرتو UV-B، کل پرتوهای UV-A را نیز فیلتر می‌کند.)
- محافظت در برابر سرطان پوست یا نئوپلازی (سرطان سلول‌های پایه‌ای پوست)
- بهبود و ترمیم زخم و پیشگیری از عفونت‌های باکتریایی
- کمک به بهبود و رفع سوختگی‌ها و بافت آسیب‌دیده و سوخته
- کمک به درمان ضایعات آکنه
- حفظ رطوبت در پوست‌های خشک
- کاهش شوره سر
- درمان زگیل
- کاهش آسیب‌های التهابی پوست (از جمله روزاسه که نوعی بیماری شایع پوستی است که باعث قرمزی یا برافروختگی پوست و قابل مشاهده شدن رگ‌های خونی در صورت می‌شود.)
- درمان اختلالات رنگدانه‌ای (مانند ملاسما؛ بیماری پوستی‌ای که باعث ایجاد نقاط و لکه‌های تیره روی پوست صورت می‌شود.)
- پیشگیری از روند پیری پوست
- بهبود ساخت کلاژن و تشکیل بافت هم‌بند جدید
از آنجا که زینک اکساید در آب محلول نیست، برای داشتن بیشترین اثربخشی لازم است با یک ماده حامل ترکیب شود. این ماده حامل معمولاً از میان محلول‌های موضعی مانند مواد آرایشی، ضد آفتاب‌های فیزیکی، پمادها، بالم‌ها و مرطوب‌کننده‌ها انتخاب می‌شود. بعضی از لوسیون‌ها یا کرم‌ها نیز حاوی زینک اکساید هستند که در نتیجه این موضوع، مواد روغنی راحت‌تر به داخل پوست نفوذ می‌کنند. در این فرآورده‌ها زینک یک سد محافظتی تشکیل می‌دهد که باعث حفظ رطوبت در پوست می‌شود.
پنج فایده مهم زینک اکساید
در بخش قبل خواص این ماده را به صورت خلاصه خواندید، اکنون با برترین خواص آن برای پوست بیشتر آشنا می‌شوید.
1) محافظت از پوست در برابر آفتاب سوختگی و آسیب‌های ناشی از آفتاب
طی سه دهه گذشته یکی از موضوعاتی که در تحقیقات پیرامون مراقبت از پوست بسیار مورد توجه قرار گرفته است، بررسی فواید زینک اکساید برای محافظت طبیعی از پوست در برابر آفتاب است. بر اساس این تحقیقات مشخص شده است که زینک اکساید از پوست در مقابل هر دو نوع پرتو فرابنفش نور خورشید (UVA /UVB) محافظت می‌کند. این ویژگی در اغلب ضدآفتابهای شیمیایی که فقط یک نوع پرتو فرابنفش را مسدود می‌کنند، وجود ندارد.
امروزه زینک اکساید علاوه بر ضد آفتاب، به فرمولاسیون بسیاری از محصولات مراقبت از پوست نیز افزوده می‌شود. همچنین این ماده در بسیاری از لوسیون‌ها و مواد آرایشی-بهداشتی معدنی، کانسیلرها، مرطوب‌کننده‌ها، بی‌بی کرم‌ها، دی دی کرم ها و محصولات ضد پیری استفاده می‌شود. در گذشته ضدآفتابهای حاوی زینک اکساید به دلیل رگه‌های سفید قابل توجهی که روی پوست به جا می‌گذاشتند، محبوب نبودند. این موضوع نشانه این بود که زینک به‌طور کامل جذب نشده است. اما در سال‌های اخیر دانش مراقبت از پوست پیشرفت‌های بسیاری کرده است و امروزه فرمولاسیون‌های جدید زینک اکساید با ذرات بسیار ریزی وجود دارند که دیگر روی پوست رگه‌های سفید به‌جای نمی‌گذارند.
ویژگی‌های زینک اکساید برای محافظت از پوست در برابر پرتوهای خورشید
- امروزه زینک اکساید در برخی از بهترین ضدآفتاب‌ها، به تنهایی اثراتی مشابه محصولات مراقبت پوست شیمیایی دارد، این در حالی است که در محصولات مراقبت پوست شیمیایی از چندین ترکیب به صورت هم‌زمان برای محافظت در برابر طیف گسترده پرتوهای فرابنفش استفاده می‌شود.
- میزان ایمنی، قدرت و اثربخشی یک محصول برای پیشگیری از سوختگی، به میزان زینک اکساید به کار رفته در فرمولاسیون آن بستگی دارد. درصد زینک اکساید در محصولات مختلف بسیار متفاوت است و درصد نهایی، SPF (فاکتور محافظتی در برابر آفتاب) محصولات را تعیین می‌کند.
- در کرم‌های ضدآفتاب، درصد زینک اکساید معمولاً حدود 25 تا 30 درصد است.
- در محصولات آرایشی، ازجمله کرم پودر‌ها، بی‌بی کرم‌ها، دی‌دی کرم‌ها و مرطوب‌کننده‌های صورت، درصد (و درنتیجه پوشش‌دهی) معمولاً در حدود 10 تا 19 درصد است.
- هرچه از زینک اکساید کمتری در یک محصول استفاده شود، اثر محافظتی کمتری خواهد داشت (در بازه مجاز). به عنوان مثال فرآورده‌ای با SPF 15، نسبت به محصولی با SPF 30 که حاوی زینک بیشتری است، به مدت کمتری دوام خواهد داشت.
2) کمک به درمان آکنه
برای درمان آکنه، زینک اکساید معمولاً با سایر ترکیبات ضدالتهابی یا ضد باکتری مانند آنتی‌اکسیدان‌ها، زینک گلوکونات یا سولفات روی ترکیب می‌شود. همچنین این عناصر در کنار هم به بهبود ظاهر، کاهش شدت، طول مدت درمان و درد آکنه‌های کیستیک یا هورمونی و نشانه‌های آنها کمک می‌کنند.
نتایج یک مطالعه در سال 2013 همراه با تحقیقات دیگر در این زمینه نشان می‌دهد که زینک اکساید می‌تواند از روش‌های مختلفی به درمان و پیشگیری از بروز آکنه کمک کند، از جمله:
- کاهش خصوصیات میکروبی یا باکتریایی مرتبط با بروز آکنه
- کاستن از التهابی که در نتیجه فعالیت باکتری‌های عامل جوش و انسداد منافذ پوستی ایجاد می‌شود
- کاهش احتمال بروز مجدد آکنه در صورت مقاوم شدن پوست در برابر آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی یا موضعی
- تنظیم تولید چربی یا سبوم توسط پوست
- اثر قابض که به خشک کردن چربی اضافی و کوچک کردن منافذ بزرگ پوست و بهبود ظاهر آسیب‌دیده آن کمک می‌کند
تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف موضعی زینک به‌تنهایی یا به همراه سایر ترکیبات بسیار مؤثر عمل می‌کند. این موضوع به دلیل ویژگی‌های ضدالتهابی و توانایی کاهش باکتری ایجادکننده جوش (پروپیونی باکتریوم) از طریق مهار آنزیم‌های لیپاز باکتری و سطوح اسیدهای چرب آزاد در خون است. گاهی اوقات متخصصین پوست برای موارد شدید، مقاوم و مزمن آکنه، جهت کمک به جلوگیری از انسداد منافذ پوست توسط باکتری‌ها، آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کنند.
با این حال، مطالعات نشان داده‌اند که باکتری‌های ایجادکننده آکنه می‌توانند پس از مدتی در برابر درمان مقاوم شوند، بنابراین برای برخی از افراد مصرف انواع قرص و لوسیون ممکن است پس از مدتی کارساز نباشد. درمان‌های آنتی‌بیوتیکی آکنه هم می‌توانند عوارض جانبی از جمله قرمزی، افزایش حساسیت به نور خورشید، خشکی و پوسته‌پوسته شدن پوست داشته باشد. خبر خوب این است که درمان با زینک اکساید می‌تواند حتی برای کسانی که آکنه مقاوم به آنتی‌بیوتیک دارند نیز مفید باشد.
3) درمان بثورات و تحریکات پوستی (شامل ادرار سوختگی نوزادان)
تحقیقات زیادی نشان می‌دهد که زینک اکساید به رشد بافت جدید، ترمیم پوست، بهبود زخم‌ها و جلوگیری از التهاب کمک می‌کند. از این ماده می‌توان برای کمک به بهبود طبیعی موارد زیر استفاده کرد:
- ادرار سوختگی نوزادان
- تب‌‌خال‌های دهانی
- زخم‌های پوستی
- خراش‌ها یا ساییدگی‌ها
- سوختگی‌ها
- تحریک حاصل از مصرف محصولات شیمیایی
زینک اکساید یک ماده موثر رایج در بسیاری از کرم‌های مخصوص ادرار سوختگی نوزادان است. پمادهای حاوی زینک اکساید با تشکیل یک لایه محافظ روی پوست، به محافظت از پوست ظریف و حساس کودک در برابر مواد محرک و باکتری‌ها کمک می‌کنند. در مورد بثورات پوشک، بهتر است برای کاهش التهاب، از زینک به‌صورت مکرر و به مقدار زیاد (طبق تجویز پزشک متخصص اطفال) استفاده شود.
برخی مطالعات در این زمینه نشان می‌دهد که می‌توان از پمادهای زینک اکساید 5 درصد، برای کاهش علائم تحریک پوست در نوزادان مبتلا به بثورات پوشک ناشی از اسهال استفاده کرد. کرم‌هایی که فاقد عطر یا رنگ افزودنی هستند بهترین گزینه برای درمان بثورات پوستی، ازجمله بثورات پوشک با درجات خفیف تا شدید و پیشگیری از تشدید علائم محسوب می‌شوند.
4) کمک به پیشگیری از بروز عفونت‌های باکتریایی
زینک اکساید می‌تواند مانند یک قابض ملایم عمل کرده و از بروز عفونت‌های باکتریایی پوست پیشگیری کند؛ در نتیجه مانند یک ماده خشک‌کننده طبیعی محسوب می‌شود. از جمله کاربردهای سنتی محصولات زینک اکساید می‌توان به مواردی نظیر درمان زخم و جراحت‌های ناشی از جراحی و استفاده از آن به‌عنوان مرهم برای درمان زخم‌های دهانی اشاره کرد. زینک یک ماده معدنی ضروری است که نقش مهمی در تنظیم عملکردهای آنزیمی مورد نیاز برای ترمیم آسیب‌های لایه خارجی پوست و تشکیل کلاژن و بافت هم‌بند جدید دارد.
مطالعه‌ای در سال 2003 نشان داد که زینک اکساید از طریق مهار چسبندگی و جلوگیری از ورود باکتری‌ها باعث کاهش عفونت‌های باکتریایی می‌شود. زینک اکساید همچنین علاوه بر کمک به کاهش نفوذپذیری باکتری‌ها، باعث افزایش فشردگی محل اتصال بین سلولی می‌شود، به طوری که باکتری‌ها نتوانند راه خود را به داخل پیدا کنند.
زینک‌اکساید همچنین از طریق تعدیل بیان ژن سایتوکاین‌های التهابی به کاهش التهاب پوستی نیز کمک می‌کند. سایتوکاین‌ها مولکول‌های پیام‌رسانی هستند که از برخی سلول‌های ایمنی که التهاب را تحریک می‌کنند ترشح می‌شود.
بسیاری از محصولات پوستی حاوی زینک اکساید به کاهش قرمزی، تورم، درد و التهاب ناشی از تجمع باکتری کمک می‌کنند. به علاوه، مزیت دیگر این محصولات این است که مانند سایر محصولات تجاری قابض، منافذ بزرگ پوست را کوچک کرده و با تنظیم تولید سبوم پوست از براق شدن پوست جلوگیری می‌کنند.
5) اثرات ضد پیری و بهبود آسیب‌های بافتی
زینک اکساید نه‌تنها از آسیب‌دیدگی ناشی از پرتو آفتاب، چین و چروک و لک‌های تیره جلوگیری می‌کند، بلکه به رشد بافت پوست جدید و تولید کلاژن نیز کمک می‌کند. کلاژن نقش مهمی در حفظ جوانی و شادابی پوست ایفا می‌کند. بدن به زینک و سایر مواد معدنی کمیاب برای سنتز کلاژن و ترمیم بافت هم‌بند نیاز دارد.
مطالعات نشان داده‌اند که درمان پوست آسیب‌دیده، پوست خشک یا زخم پوستی به کمک محصولات زینک اکساید فقط در عرض 48 ساعت (شامل درمان و مراقبت دوران بعد از جراحی) سبب بهبود عوارض پوستی، ترمیم بهتر، کاهش التهاب و قرمزی، بازیابی رنگدانه و تنظیم میزان مایع میان‌بافتی و سبوم (چربی) پوست می‌شود. زینک اکساید همچنین هنگامی که همراه با سایر فرآورده‌های ضد پیری پوست به کار رود، می‌تواند به افزایش مقدار مواد موثره جذب شده توسط پوست کمک کنند.
چطور از زینک اکساید استفاده کنیم؟
زینک اکساید در محصولات و فرمولاسیون‌های مختلفی وجود دارد و انتخاب شما از میان این محصولات به نحوه استفاده و کاربرد آن بستگی دارد. با وجود آنکه استفاده از این ماده به‌تنهایی به عنوان یک محصول درمانی روی پوست می‌تواند به بهبود سلامت و ظاهر پوست کمک کند، شما می‌توانید فرآیند درمان موضعی را با یک مکمل ویتامین حاوی زینک تکمیل کنید تا از نتایج و محافظت بهتری برخوردار شوید.
نکته: هنگام استفاده از مکمل زینک، به مقدار مجاز روزانه زینک دریافتی دقت کنید.
کرم‌های ضد آفتاب حاوی زینک اکساید
هنگام خرید ضدآفتاب، لیبل محصول را با دقت بخوانید و یک ضد آفتاب طیف گسترده انتخاب کنید. زینک اکساید موثرترین ترکیب برای محافظت در برابر UV-B و انواع UV-A است و وجود این ماده در ترکیبات ضد آفتاب، بهترین نشانه برای وسیع‌الطیف بودن کامل ضد آفتاب است.
در استفاده از کرم ضدآفتاب حاوی زینک اکساید یا هر کرم ضد آفتاب دیگری، باید به برخی نکات مهم دیگر هم دقت کنید:
- محصول را 15 تا 30 دقیقه قبل از خروج از منزل و قرار گرفتن در معرض نور خورشید استفاده کنید.
- ضد آفتاب فقط برای صورت و دست نیست. مراقب باشید نقاط حساس مانند بالای گوش‌ها، پشت گردن، لب‌ها، نقاط فوقانی سر و همچنین روی پاها را فراموش نکنید. هر ناحیه‌ای از پوست که توسط لباس، به طور کامل حفاظت نمی‌شود، نیاز به ضد آفتاب دارد.
- توجه داشته باشید مصرف بعضی داروها باعث حساسیت پوست نسبت به نور خورشید می‌شود. از جمله برخی آنتی‌بیوتیک‌ها، فوروزماید و هیدروکلروتیازید، داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی (پیروکسیکام و ناپروکسن)، داروهای ضد بارداری خوراکی حاوی استروژن، کینین، سولفونامیدها مثل کوتریموکسازول و داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای، نیفدیپین، ایزوترتینوئین، دیفن هیدرامین و گیاه علف چای. بنابراین در صورت مصرف هریک از این داروها، لازم است مراقبت دقیق‌تری نسبت به نور خورشید انجام دهید.
- با مشورت پزشک یا داروساز، مکمل ویتامین D مصرف کنید.
- سعی کنید در ساعات اوج تابش پرتو فرابنفش، یعنی از ساعت 10 صبح تا 4 بعدازظهر، در معرض نور آفتاب نباشید؛ به خصوص اگر نسبت به آفتاب سوختگی حساس هستید.
کرم یا پماد زینک اکساید
کرم زینک اکساید برای درمان خراش‌های کوچک و غیرعفونی و سوختگی می‌تواند بهترین راه حل درمانی باشد. می‌توانید محل آسیب‌دیده را پس از مصرف کرم زینک به کمک یک باند پانسمان کنید یا کرم را در معرض هوا بگذارید تا خشک شود. همیشه قبل از استفاده از کرم زینک اکساید، دستانتان و ناحیه‌ای که قرار است کرم زده شود را خوب بشویید.
این کرم باید تنها برای مصارف خارجی و موضعی استفاده می‌شود، بنابراین مراقب باشید که در زمان مصرف، کرم وارد چشم، گوش یا دهان شما نشود. کرم زینک اکساید را مستقیماً به ناحیه آسیب‌دیده بمالید.
استفاده از زینک اکساید برای تحریکات پوستی ناشی از پوشک
پوست لطیف و نازک نوزادان، بسیار در معرض آزار و آسیب است. به خصوص در ناحیه پوشک. مراقبت از پوست نوزاد اهمیت زیادی دارد. اگر این ناحیه دچار تحریک پوستی شده است، ناحیه پوشک را تمیز و خشک کنید. کرم زینک اکساید را قبل از بستن پوشک جدید، پیش از خواب یا در هنگام رؤیت علائم بثورات پوستی به نواحی آسیب‌دیده بمالید. می‌توانید در هر نوبت تعویض پوشک، به‌خصوص در زمان خواب از کرم استفاده کنید. در این صورت زمان بیشتری برای جذب آن به پوست وجود خواهد داشت. اگر به پماد زینک اکساید مخصوص کودکان دسترسی ندارید، حتماً در مورد استفاده از پمادها یا کرم‌هایی که مخصوص اطفال طراحی نشده‌اند، با پزشک کودک‌تان مشورت نمائید.
ایمنی زینک اکساید
سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) بررسی‌های گسترده‌ای در رابطه با ایمنی زینک اکساید انجام داده است. این سازمان در نتیجه این بررسی‌ها، اعلام کرده است که این ماده می‌تواند به‌طور ایمن به‌عنوان یک افزودنی رنگی در داروها و مواد آرایشی و همچنین یک ماده موثره ضد آفتاب و محافظ پوست در محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده شود. همچنین این سازمان استفاده از زینک اکساید را در کرم‌های محافظ پوست بدون نسخه تا غلظت‌های 25 درصد و در محصولات دارویی ضدآفتاب با غلظت‌های 25 درصد مورد تائید قرار داده است.
